Voorlopige uitspraak van de toetsingscommissie

Vandaag bericht van de arts:

'  Begin juli heb ik een gesprek gehad met de toetsingscommissie euthanasie in Arnhem. De second opinion arts mevrouw T. had kort voor mij ook een gesprek met de commissie over haar advies.

Het was een prettig gesprek, en de door de ethicus in de commissie verwoorde conclusie was helder ondersteunend voor de keuze die ik met uw moeder heb gemaakt. Zij wilden weten hoe ik tot de beslissing was gekomen, wat de rol van de vorige zomer uitgekomen richtlijn van de KNMG was. Het feit dat het vooral een geestelijke keuze van uw moeder was, gebaseerd op het langzaam verlies van lichamelijke krachten, gecombineerd met de angst om iets te krijgen waardoor ze geen greep meer op het levenseinde zou hebben lijkt voor hen ook aanvaardbaar.

Een definitieve uitspraak zal ik nog krijgen, maar daar heb ik nu geheel geen zorgen meer over.

Hopelijk gaat het u allen goed. Uw moeder was een bijzonder mens die zeker tot het laatst haar invloed op haar eigen leven maar ook van mensen in haar omgeving gehad heeft. Ik vond haar altijd vol respect naar anderen maar een zekere dominantie was haar daarbij niet vreemd. Ik kijk met tevredenheid terug op de keuzes die wij met elkaar gemaakt hebben en de rustige wijze waarop zij is overleden heeft dat voor mij bevestigd.  '

Goed bericht! Nu kan ik nadenken over een artikel.

Nog een bericht van de arts

' In maart ontving ik bericht van de toetsings commissie dat ze de SCEN-arts [xx] en mij vragen voor een gesprek om uitleg te geven over een aantal punten van de euthanasie, met name over het lijden van uw moeder. Zij hadden voorstellen voor data gedaan [xx] en daarom is dat gesprek pas in juli. Ik had wel verwacht dat het niet zonder meer zou passeren. Ik ga daar in juli samen met [xx] naar toe en stuur een aanvullend medisch verslag naar de commissie. Misschien dat de commissie ook scherper is n.a.v. de euthanasie bij een demente mevrouw waar een fel publiek debat over is gekomen in vakbladen en de kranten.

Ik zie natuurlijk wel een beetje op tegen het bezoek aan de commissie in Arnhem, maar vind dat ik heel goed kan uitleggen waarom ik koos voor hulp bij zelfdoding tegen over het alleen zelfmoord laten plegen van uw moeder met alle onverwachte gevolgen daarbij. Julie krijgen t.z.t. bericht van mij. '

Zie over genoemd geval o.a. de Volkskrant 9-11-2011 en Medisch Contact 9-3-2012.

Hoe nu verder

Hoe nu verder zonder moeder, dat blijkt me afgezien van weemoedige momenten goed af te gaan.
Ik houd het publiceren over haar levenseinde nog in portefeuille. Eerst moet haar arts langs de toetsingcommissie zijn geweest.

Op 3 februari kreeg ik bericht van de arts:

' Hartelijk dank voor de aardige brief. De procedure bij de toetsingscommissie loopt erg traag. Een dag na uw brief ontving ik van de commissie bericht dat er achterstand is in het afhandelen van zaken. Officieel moet ik binnen 3 maanden uitslag hebben, dus dat bericht was zelfs te laat. Van een euthanasie uit augustus heb ik afgelopen week bericht gekregen dat het was afgehandeld en goedgekeurd.
Ik houd er rekening mee dat ik i.v.m. met de euthanasie van uw moeder misschien wel vragen kan krijgen van de commissie maar niet dat het problemen oplevert. Dank voor het aanbod voor steun als het nodig mocht zijn zal ik daar gebruik van maken. Als ik bericht heb zal ik dat ook aan u doorgeven. Ik verwacht dat dus in maart / april.  '

Waarvan akte.

As verstrooid

Op 11 februari, de laatste echt goede schaatsdag van deze winter, gooiden we moeder in zee. Althans, dat wat van haar restte, door zus Heleen meegetorst in een plastic zak van een bekende supermarktketen.

Broer en zijn lief konden er niet bij zijn: hij, de ware schaatscrack in de familie, had net de dag ervoor zijn been gebroken. Tot zijn schaatseer dient vermeld dat dit gebeurde ná een schaatstocht, niet tijdens. Klein moment van aandachttekort bij het op een plankier stappen...




Het was helder en koud in Bergen aan Zee, en de wind woei vanuit het oosten. Dat kwam goed uit, zo kwam de as tenminste in zee terecht.
Eerst een voor een een schepje:

En vervolgens in één grote zwaai: daar ga je moeder...

Nee, heel moeilijk deden we er niet over. Het zou moeder ongetwijfeld hebben bevallen, zo'n wat laconiek ritueel. We hebben even aan vader gedacht - ook in zee uitgestrooid.

Nog even met z'n allen op de foto (behalve fotograaf Martin):

We kwamen op temperatuur in een café, en hebben deze rituele terzeebestelling afgesloten met een diner in Het Huis met de Pilaren.

Brief verstuurd

Dat concept, zie hieronder, bleef lang liggen, maar uiteindelijk heb ik begin januari de brief verstuurd.
Inmiddels plannen aan het maken voor de verstrooiing van moeders as.

Die staat nu bij mij in de werkkamer. Zus Heleen haalt hem zondag op: ze wil nog een tijdje dingen kunnen zeggen tegen moeder.

Dag dokter

'Ik ben je nog altijd dankbaar voor de begeleiding van mijn moeder. Ze had veel waardering voor je. Terecht.

Dat bleek pas goed op 14 oktober. Ze voelde zich vertrouwd met je, en ging bijna gretig de dood in.

Dat was voor mij, en ook voor mijn zus en broer, als het ware het laatste bewijs dat ze het heel echt wou, dat ze eraan toe was.

De volgende avond ruimde ik nog wat op met mijn broer en wel tien keer zeiden we tegen elkaar: ‘Verdorie, ze dééd het gewoon!’ Met bewondering, en natuurlijk iets van verbijstering. Want hoe moet je je voelen om zoiets te doen. Ik slaag er nog niet in om dat na te voelen, stuit op de grens van mijn empathisch vermogen. Te veel levenswil.

Wie weet is dat over pakweg dertig jaar (hoop ik) anders.

Hoe dit alles was gegaan als ze geen steun had gehad van haar huisarts, zullen we nooit weten. Maar zeer waarschijnlijk was ze niet zo vredig, ja tevreden ingeslapen als nu het geval was.

Een einde als in Mar adentro, met cyaankali, nee, dat zou het niet geworden zijn. Daarvoor had ze de betere pillen, dankzij ook alweer steun van Stichting De Einder en haar huisarts. Maar wel had ze het alleen gedaan, hoezeer wij, haar kinderen, er ook op hadden aangedrongen erbij of in de buurt te zijn.

Zoals het nu ging, was het oneindig veel beter. Dus nogmaals dank.

Nu start de toetsing.

Verzoek: laat me maar weten of we van enig nut kunnen zijn tijdens dat procedé, vooral als de commissie niet meteen haar fiat geeft.

Ook hoor ik graag hoe de toetsing afloopt. Ik geef dat wel door aan broer & zus.

Op termijn, na die toetsing, wil ik Relevant vragen of ze belangstelling hebben voor een artikel over het overlijden van mijn moeder.

Met vriendelijke groet'


Dit concept schreef ik vandaag. Ik zal er niet veel aan veranderen.


Hieronder nog een verslag.
Op 12 oktober had ik een telefoongesprek met de dokter. Ik wou weten of er kans was op een politie-onderzoek, zoals vaak na een 'onnatuurlijke dood'. Nee, juist niet, door zijn aanwezigheid was dat uitgesloten. Er zou wel een schouwarts komen. Die zou de officier van justitie inlichten - en die zou dan moeten besluiten of het lichaam begraven dan wel gecremeerd mocht worden.
Voor als het niet goed zou gaan, zou hij middels een infuus een tweede middel toedienen. En om dat goed  voor te bereiden zou hij een verpleegster langs sturen die het infuus zou aanbrengen, althans de aansluiting in een arm.


Die verpleegster is 's morgens op 14 oktober gekomen.
Wij, broer, zus, geliefde en ik, troffen 's middags onze moeder kalm, moe, maar opgewekt aan, met een verbandje om haar arm. 
We hebben herinneringen opgehaald en dergelijke. Lief bedankte moeder: je was een goede schoonmoeder. Wij kinderen hebben niet bedankt, noch andere toespraken gehouden. Ik heb nog wel het Jiddische sprookje verteld, zie onder, d.d. 12 oktober. Ze had er amper aandacht voor, maar glimlachte wel bij het eind.
Ze maakte de indruk al half vertrokken te zijn.
Toen kwam de dokter.
Na wat inleidend praten roerde moeder in de keuken het gif (fenobarbital) door vruchtenyoghurt in een bakje. 'Wel een raar kleurtje'. 'Ja, het lijkt wel gif,' zei de dokter ironisch. Lachen.
Vervolgens ging moeder op bed liggen. Ze bedankte ons allen voor de steun en aandacht die we haar de laatste jaren hebben gegeven. "Nu ga ik.'
Ze at het bakje rustig maar gestaag leeg. 'Niet zo bitter als ik dacht.' Kreeg daarna toch nog wat gewone vruchtenyoghurt om de smaak weg te halen.
Ging op bed liggen, vouwde haar handen op haar buik, sloot haar ogen, wachtte af - en ging. 
Binnen enkele minuten viel ze in slaap, daarna in een diepe slaap (snurkte even). Haar handen legde ze naast zich neer. Daarna viel haar mond open, en langzaam, voor ons idee, maar toch binnen enkele minuten werd haar hart zwakker, en stopte.
Moeder was niet meer. Het was even na zes uur.
We waren zeer aangedaan. Maar het was een dood uit duizenden.


Ja, en toen begon de nasleep. Dokter wachtte op de schouwarts, die na een ruim uur arriveerde, om alle documenten vroeg, die bestudeerde en vervolgens de officier belde. Het lichaam werd vrijgegeven.
Dus belde ik de uitvaartondernemer, en nog een uur later kwamen ze haar ophalen.
Broer hielp nog mee het lichaam van de ene kant van het bed naar het andere te tillen, waar de brancard stond.
Er was niemand op de gang.
Daar ging moeder, althans, haar overblijfsel, in een nondescript busje, op weg naar het uitvaartcentrum.


***


Op 19 oktober zagen we haar terug, opgebaard in het uitvaartcentrum, voor wie afscheid wou nemen. Verrassingen waren er: onze buren, helemaal uit De Bilt. Een oude vriend, nog redelijk ter been, nog ouder dan moeder. De voorzitster van de bewonersraad. En meer.
De volgende dag, op 20 oktober om 11 uur, was de uitvaartbijeenkomst. De dienst, met mij als ceremoniemeester. We hebben er iets goeds van gemaakt, met zus, broer, ik, moeders broer, en voorzitster van de bewonersraad als sprekers, in die volgorde. Liep iets uit en de nazit was druk, met ook weer verrassingen, al was het maar mijn vriend van weleer uit Eindhoven.

NB. Hieronder een blik in haar agenda, het laatst beschreven blad, met door mij aangebrachte zwarte balkjes voor namen. 

Overleden

Moeder overleed vrijdag 14 oktober, ongeveer 5 à 10 over 6 's avonds.

Later meer.

Neem me maar mee

Onlangs trof me in een column van Marcel Möring een daarin vervat Jiddisch verhaal.
Ongeveer zo:
De Dood kwam langs bij een koopman. 'Je tijd is gekomen, koopman.'
'Maar ik ben nog niet zo ver! Mijn dochters zijn nog niet getrouwd, mijn zoon is een jonge lastpost, ik heb nog zoveel te doen, Dood!'
De Dood streek voor één keer over zijn eh, hart. 'O.k., ik geef je uitstel en ik laat je weten wanneer ik weer kom.'
Vele jaren later stond de Dood opnieuw voor zijn deur. 'Je tijd is gekomen, koopman.'
'Maar je zou me laten weten wanneer je komt! Ik heb niets gemerkt...'
'O nee?' sprak de Dood. 'Je haren vallen uit, je handen zijn gerimpeld en hebben witte vlekken. Je hebt geen trek meer in eten en de wijn laat je staan. Je hebt jicht en loopt met een stok. Hoezo heb ik geen tekenen gegeven?'
'Je hebt gelijk, Dood. Neem me maar mee.'

Laatste avond samen

Op dinsdag 11 oktober afgesproken in 'de Chinees': Broer, zus, geliefde, zoon en ik. 'De Chinees' bestond niet meer, maar we wisten snel uit te wijken naar een andere. Daar hadden we de kans nog even onderling te praten voor we naar moeder zouden gaan. Ik kan niet zeggen dat we alles tot in de puntjes hebben doorgesproken, daar was de stemming niet naar. Die stemming was goed, maar we waren er wel van doordrongen dat dit de laatste avond zou worden dat we nog van een levende moeder, en grootmoeder, afscheid zouden nemen.
Ik heb verteld dat ik al een eerste, verkennend contact met een uitvaartondernemer heb gehad.

De avond was heel gezellig, er was geen begrafenisstemming. We hebben herinneringen zitten ophalen, zo nu en dan ook kunnen praten over wat komen gaat. Zoonlief heeft goed afscheid kunnen nemen. Er ligt een brief voor hem klaar en in de auto terug zei hij dat hij ook een brief zou schrijven.
Als er zwaarte was, was die in ons hart.
Zeker na afloop. Het was overwegend stil in de auto.
De dood blijft onbevattelijk.

Het komt dichterbij

Ja, ook broer schreef al: ' Eén ding is toch wel heel duidelijk nml dat ze het vrijdag 14 okt wil laten plaatsvinden'. Dat begreep ik ook toen ik haar afgelopen woensdag zag. We hadden een laatste aflevering interview.
Dat interview is niet helemaal geworden wat ik voor ogen had. Het is een mooi portret, maar geen diepte-interview. Daartoe ontbrak haar de energie en mij de vaardigheid, bovendien wou ik haar in haar waarde laten, had geen zin in omspitten. Ik plaats het t.z.t. als pagina bij dit blog.

Verder wel een goed gesprek gehad. Het blijft heel bizar om in de schaduw van de dood over praktische zaken te praten, of over allerlei dingen alsof het leven gewoon doorgaat. Wat het ook doet, alleen niet voor haar. (En uiteraard eigenlijk niet voor wie dan ook, want we gaan allemaal dood.)
Heb ook de brief gelezen die ze op verzoek van haar arts had geschreven voor de SCEN-arts. Bij die brief had ze haar scenario bijgesloten. Het is die combi die de arts tot zijn besluit bracht.
Ik hoop haar overtuigd te hebben dat ze kan sterven op de manier die haar voor ogen staat. Ze hóeft niet op bed te gaan liggen. Nee, zoals zij dat bedacht: in die leunstoel, zicht op raam, goede muziek op. Ze hóeft zich niet bezig te houden met afleg- en uitvaartbesognes. Trouwens, het eerste wat de broeders doen is haar weer van dat bed halen. 'Ja, en dan op de brancard linea recta het huis uit', sprak moeder typerend.
Zo gaan we het natuurlijk niet doen.

Dezer dagen neemt het overleg met broer en zus toe. Hoe zal het gaan, wat zullen we nog doen, komen we dinsdag nog met zijn allen bijeen (ja), wie regelt de praktische zaken, wie wordt testament-executeur, enzovoort. Allemaal in de schaduw van de naderende dood.

Zoon schrok toen ik hem vertelde dat zijn oma hoogstwaarschijnlijk vrijdag de 14e afscheid van het leven neemt. Hij wist er wel van, we hadden hem op de hoogte gehouden, maar het hield hem duidelijk niet iedere dag bezig. Logisch, hij heeft met zijn nieuwe opleiding in Rotterdam en vriendin in Almere veel andere dingen aan zijn hoofd.
Hij bleek dinsdag de auto te willen lenen om naar haar toe te gaan. Nu gaat hij met ons mee.