Nog een keer as uitstrooien

Vorige keer was broer Peter er niet bij: hij had zijn enkel gebroken bij het uitdoen van zijn schaatsen. We hadden wat as voor hem bewaard. Op 13 oktober (ja, dit bericht is wat laat) gingen we andermaal naar Bergen aan Zee, net als op 11 februari. (Maar nu zonder zus, want die kon niet.)

... en daar ging moeder voor de tweede keer.

Ze keek glimlachend toe - zo verbeeldde ik me.

Artikel Relevant

Bezig met een artikel voor Relevant. Prettig contact met de redactie, maar er is wel een verschil tussen mijn eerste aanzet van 2800 woorden en de standaardmaat voor zulke bijdragen in Relevant: 1400 woorden.
Bovendien bleek men volgens mijn contactpersoon 'gevoelig' inzake vermeldingen van Stichting De Einder.

En ik heb onthouden dat moeders consulent ook belangstelling toonde voor een artikel in het kwartaalbulletin van Stichting De Einder.

Vooralsnog kies ik voor het periodiek met de grootste oplage.

Philips Orkest Vereniging

Start gemaakt met mijn artikel. Toevallig stuit ik daarbij op een archief van recensies over de Philips Orkest Vereniging. Heet tegenwoordig het Philips Symfonie Orkest, begrijp ik.
Ik kan me de concerten nog wel herinneren! We gingen er, onder aanvoering van vader, trouw heen, zolang we de leeftijd hadden dat dat kon. Ach, vader: hij liet zich niet kennen, vond het altijd prachtig, al die mooie klassieke werken - maar Ella Fitzgerald bleef zijn lievelingsmuziek.

Definitieve uitspraak van de Toetsingscommissie

Op 19 september, na een vraag van mij, kwam dit bericht van de arts:

' Geachte familie Verschuren,

Kennelijk had ik nog niet laten weten dat ik een definitieve uitspraak van de toestings commissie heb gehad. Het handelen was conform de vereisten.

Ik had geen spijt van de steun aan jullie moeder en gezien de publicaties van andere vergelijkbare situaties, oa vorige week of 2 week gelden in de NRC van een geval van zelfdoding ben ik blij dat we deze weg gekozen hebben, voor jullie moeder , maar ook voor jullie als familie en mij zelf gezien anders justitiële complicaties.

Met vriendelijke groet,   '

Nu kan ik echt gaan nadenken over een artikel.

Voorlopige uitspraak van de toetsingscommissie

Vandaag bericht van de arts:

'  Begin juli heb ik een gesprek gehad met de toetsingscommissie euthanasie in Arnhem. De second opinion arts mevrouw T. had kort voor mij ook een gesprek met de commissie over haar advies.

Het was een prettig gesprek, en de door de ethicus in de commissie verwoorde conclusie was helder ondersteunend voor de keuze die ik met uw moeder heb gemaakt. Zij wilden weten hoe ik tot de beslissing was gekomen, wat de rol van de vorige zomer uitgekomen richtlijn van de KNMG was. Het feit dat het vooral een geestelijke keuze van uw moeder was, gebaseerd op het langzaam verlies van lichamelijke krachten, gecombineerd met de angst om iets te krijgen waardoor ze geen greep meer op het levenseinde zou hebben lijkt voor hen ook aanvaardbaar.

Een definitieve uitspraak zal ik nog krijgen, maar daar heb ik nu geheel geen zorgen meer over.

Hopelijk gaat het u allen goed. Uw moeder was een bijzonder mens die zeker tot het laatst haar invloed op haar eigen leven maar ook van mensen in haar omgeving gehad heeft. Ik vond haar altijd vol respect naar anderen maar een zekere dominantie was haar daarbij niet vreemd. Ik kijk met tevredenheid terug op de keuzes die wij met elkaar gemaakt hebben en de rustige wijze waarop zij is overleden heeft dat voor mij bevestigd.  '

Goed bericht! Nu kan ik nadenken over een artikel.

Nog een bericht van de arts

' In maart ontving ik bericht van de toetsings commissie dat ze de SCEN-arts [xx] en mij vragen voor een gesprek om uitleg te geven over een aantal punten van de euthanasie, met name over het lijden van uw moeder. Zij hadden voorstellen voor data gedaan [xx] en daarom is dat gesprek pas in juli. Ik had wel verwacht dat het niet zonder meer zou passeren. Ik ga daar in juli samen met [xx] naar toe en stuur een aanvullend medisch verslag naar de commissie. Misschien dat de commissie ook scherper is n.a.v. de euthanasie bij een demente mevrouw waar een fel publiek debat over is gekomen in vakbladen en de kranten.

Ik zie natuurlijk wel een beetje op tegen het bezoek aan de commissie in Arnhem, maar vind dat ik heel goed kan uitleggen waarom ik koos voor hulp bij zelfdoding tegen over het alleen zelfmoord laten plegen van uw moeder met alle onverwachte gevolgen daarbij. Julie krijgen t.z.t. bericht van mij. '

Zie over genoemd geval o.a. de Volkskrant 9-11-2011 en Medisch Contact 9-3-2012.

Hoe nu verder

Hoe nu verder zonder moeder, dat blijkt me afgezien van weemoedige momenten goed af te gaan.
Ik houd het publiceren over haar levenseinde nog in portefeuille. Eerst moet haar arts langs de toetsingcommissie zijn geweest.

Op 3 februari kreeg ik bericht van de arts:

' Hartelijk dank voor de aardige brief. De procedure bij de toetsingscommissie loopt erg traag. Een dag na uw brief ontving ik van de commissie bericht dat er achterstand is in het afhandelen van zaken. Officieel moet ik binnen 3 maanden uitslag hebben, dus dat bericht was zelfs te laat. Van een euthanasie uit augustus heb ik afgelopen week bericht gekregen dat het was afgehandeld en goedgekeurd.
Ik houd er rekening mee dat ik i.v.m. met de euthanasie van uw moeder misschien wel vragen kan krijgen van de commissie maar niet dat het problemen oplevert. Dank voor het aanbod voor steun als het nodig mocht zijn zal ik daar gebruik van maken. Als ik bericht heb zal ik dat ook aan u doorgeven. Ik verwacht dat dus in maart / april.  '

Waarvan akte.

As verstrooid

Op 11 februari, de laatste echt goede schaatsdag van deze winter, gooiden we moeder in zee. Althans, dat wat van haar restte, door zus Heleen meegetorst in een plastic zak van een bekende supermarktketen.

Broer en zijn lief konden er niet bij zijn: hij, de ware schaatscrack in de familie, had net de dag ervoor zijn been gebroken. Tot zijn schaatseer dient vermeld dat dit gebeurde ná een schaatstocht, niet tijdens. Klein moment van aandachttekort bij het op een plankier stappen...




Het was helder en koud in Bergen aan Zee, en de wind woei vanuit het oosten. Dat kwam goed uit, zo kwam de as tenminste in zee terecht.
Eerst een voor een een schepje:

En vervolgens in één grote zwaai: daar ga je moeder...

Nee, heel moeilijk deden we er niet over. Het zou moeder ongetwijfeld hebben bevallen, zo'n wat laconiek ritueel. We hebben even aan vader gedacht - ook in zee uitgestrooid.

Nog even met z'n allen op de foto (behalve fotograaf Martin):

We kwamen op temperatuur in een café, en hebben deze rituele terzeebestelling afgesloten met een diner in Het Huis met de Pilaren.

Brief verstuurd

Dat concept, zie hieronder, bleef lang liggen, maar uiteindelijk heb ik begin januari de brief verstuurd.
Inmiddels plannen aan het maken voor de verstrooiing van moeders as.

Die staat nu bij mij in de werkkamer. Zus Heleen haalt hem zondag op: ze wil nog een tijdje dingen kunnen zeggen tegen moeder.

Dag dokter

'Ik ben je nog altijd dankbaar voor de begeleiding van mijn moeder. Ze had veel waardering voor je. Terecht.

Dat bleek pas goed op 14 oktober. Ze voelde zich vertrouwd met je, en ging bijna gretig de dood in.

Dat was voor mij, en ook voor mijn zus en broer, als het ware het laatste bewijs dat ze het heel echt wou, dat ze eraan toe was.

De volgende avond ruimde ik nog wat op met mijn broer en wel tien keer zeiden we tegen elkaar: ‘Verdorie, ze dééd het gewoon!’ Met bewondering, en natuurlijk iets van verbijstering. Want hoe moet je je voelen om zoiets te doen. Ik slaag er nog niet in om dat na te voelen, stuit op de grens van mijn empathisch vermogen. Te veel levenswil.

Wie weet is dat over pakweg dertig jaar (hoop ik) anders.

Hoe dit alles was gegaan als ze geen steun had gehad van haar huisarts, zullen we nooit weten. Maar zeer waarschijnlijk was ze niet zo vredig, ja tevreden ingeslapen als nu het geval was.

Een einde als in Mar adentro, met cyaankali, nee, dat zou het niet geworden zijn. Daarvoor had ze de betere pillen, dankzij ook alweer steun van Stichting De Einder en haar huisarts. Maar wel had ze het alleen gedaan, hoezeer wij, haar kinderen, er ook op hadden aangedrongen erbij of in de buurt te zijn.

Zoals het nu ging, was het oneindig veel beter. Dus nogmaals dank.

Nu start de toetsing.

Verzoek: laat me maar weten of we van enig nut kunnen zijn tijdens dat procedé, vooral als de commissie niet meteen haar fiat geeft.

Ook hoor ik graag hoe de toetsing afloopt. Ik geef dat wel door aan broer & zus.

Op termijn, na die toetsing, wil ik Relevant vragen of ze belangstelling hebben voor een artikel over het overlijden van mijn moeder.

Met vriendelijke groet'


Dit concept schreef ik vandaag. Ik zal er niet veel aan veranderen.


Hieronder nog een verslag.
Op 12 oktober had ik een telefoongesprek met de dokter. Ik wou weten of er kans was op een politie-onderzoek, zoals vaak na een 'onnatuurlijke dood'. Nee, juist niet, door zijn aanwezigheid was dat uitgesloten. Er zou wel een schouwarts komen. Die zou de officier van justitie inlichten - en die zou dan moeten besluiten of het lichaam begraven dan wel gecremeerd mocht worden.
Voor als het niet goed zou gaan, zou hij middels een infuus een tweede middel toedienen. En om dat goed  voor te bereiden zou hij een verpleegster langs sturen die het infuus zou aanbrengen, althans de aansluiting in een arm.


Die verpleegster is 's morgens op 14 oktober gekomen.
Wij, broer, zus, geliefde en ik, troffen 's middags onze moeder kalm, moe, maar opgewekt aan, met een verbandje om haar arm. 
We hebben herinneringen opgehaald en dergelijke. Lief bedankte moeder: je was een goede schoonmoeder. Wij kinderen hebben niet bedankt, noch andere toespraken gehouden. Ik heb nog wel het Jiddische sprookje verteld, zie onder, d.d. 12 oktober. Ze had er amper aandacht voor, maar glimlachte wel bij het eind.
Ze maakte de indruk al half vertrokken te zijn.
Toen kwam de dokter.
Na wat inleidend praten roerde moeder in de keuken het gif (fenobarbital) door vruchtenyoghurt in een bakje. 'Wel een raar kleurtje'. 'Ja, het lijkt wel gif,' zei de dokter ironisch. Lachen.
Vervolgens ging moeder op bed liggen. Ze bedankte ons allen voor de steun en aandacht die we haar de laatste jaren hebben gegeven. "Nu ga ik.'
Ze at het bakje rustig maar gestaag leeg. 'Niet zo bitter als ik dacht.' Kreeg daarna toch nog wat gewone vruchtenyoghurt om de smaak weg te halen.
Ging op bed liggen, vouwde haar handen op haar buik, sloot haar ogen, wachtte af - en ging. 
Binnen enkele minuten viel ze in slaap, daarna in een diepe slaap (snurkte even). Haar handen legde ze naast zich neer. Daarna viel haar mond open, en langzaam, voor ons idee, maar toch binnen enkele minuten werd haar hart zwakker, en stopte.
Moeder was niet meer. Het was even na zes uur.
We waren zeer aangedaan. Maar het was een dood uit duizenden.


Ja, en toen begon de nasleep. Dokter wachtte op de schouwarts, die na een ruim uur arriveerde, om alle documenten vroeg, die bestudeerde en vervolgens de officier belde. Het lichaam werd vrijgegeven.
Dus belde ik de uitvaartondernemer, en nog een uur later kwamen ze haar ophalen.
Broer hielp nog mee het lichaam van de ene kant van het bed naar het andere te tillen, waar de brancard stond.
Er was niemand op de gang.
Daar ging moeder, althans, haar overblijfsel, in een nondescript busje, op weg naar het uitvaartcentrum.


***


Op 19 oktober zagen we haar terug, opgebaard in het uitvaartcentrum, voor wie afscheid wou nemen. Verrassingen waren er: onze buren, helemaal uit De Bilt. Een oude vriend, nog redelijk ter been, nog ouder dan moeder. De voorzitster van de bewonersraad. En meer.
De volgende dag, op 20 oktober om 11 uur, was de uitvaartbijeenkomst. De dienst, met mij als ceremoniemeester. We hebben er iets goeds van gemaakt, met zus, broer, ik, moeders broer, en voorzitster van de bewonersraad als sprekers, in die volgorde. Liep iets uit en de nazit was druk, met ook weer verrassingen, al was het maar mijn vriend van weleer uit Eindhoven.

NB. Hieronder een blik in haar agenda, het laatst beschreven blad, met door mij aangebrachte zwarte balkjes voor namen.